امام جواد (علیه السلام) از دو جهت مجبور به مناظره می­ شدند: یکی از طرف شیعیان خویش که به خاطر سنّ کم حضرت درصدد آگاهی یافتن از علم ایشان بودند. از طرف دیگر مأمون و معتصم قصد داشتند با راه انداختن مناظرات شیعیان را دچار سردرگمی کنند؛ زیرا شیعیان مدّعی علم الهی برای امامان بودند و درمانده شدن حضرت در پاسخ­گویی، حربه مناسبی برای حاکمان عباسی بود که اعتماد مردم را به ایشان کم کنند(رسول، جعفریان، اسوه های بشریت (حضرت امام جواد (علیه السلام))، نشریه نور علم، 71-1370، ش 43و 44، ص59 و 50.).

در این­جا به ذکر نمونه­ ای که نقل شده اکتفا می­شود. در مجلسى يحيى بن اكثم پرسش­هايى از امام جواد (عليه­ السّلام) در باره خلفا پرسيد؛ ابتدا روايتى را مطرح كرد كه در ضمن آن چنين آمده: جبرئيل از طرف خدا و رسولش گفت: «از أبوبكر سؤال كن، آيا او از من راضى است؟ من كه از او راضى هستم.» امام در آن مجلس كه تعداد زيادى از علماى اهل سنّت حضور داشتند فرمود:

«من منكر فضل ابو بكر نيستم؛ ولى كسى كه اين‏ روايت را نقل كرده، مى‏بايست به روايتى كه از رسول خدا نقل شده و همه حديث‏ شناسان صحت آن را پذيرفته‏ اند توجه داشته باشد كه آن­ حضرت در حجة الوداع فرمودند: «نسبت سخنان دروغ و ساختگى بر من زياد شده و پس از اين زيادتر خواهد شد، كسانى كه دروغ بر من مى‏بندند جايگاهشان از آتش پر خواهد شد. هنگامى كه حديثى از طرف من به شما مى‏رسد، آن را بر كتاب خدا و سنّت من عرضه كنيد، در صورتى كه با آن دو موافقت داشت آن را بپذيريد وگرنه كنارش گذاريد.» اكنون حديثى كه تو نقل مى‏ كنى، با كتاب خدا موافق نيست؛ زيرا خداوند در قرآن مى‏ فرمايد: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ»(ق (50)، آيه 16) آيا خدا از رضا و سخط أبو بكر آگاهى نداشت كه از او مى ‏پرسد؟ اين عقلا محال است(احمد بن علي، طبرسي، الاحتجاج، ج2، ص447).»

پس از آن يحيى درباره روايت «مثل أبى بكر و عمر فى الأرض كمثل جبرئيل و ميكائيل فى السّماء»؛ امام در جواب فرمود: «محتواى اين روايت درست نيست؛ زيرا جبرئيل و ميكاييل همواره بندگى خدا را نموده و لحظه ‏اى به او عصيان نكرده ‏اند؛ در حالى كه أبو بكر و عمر پيش از آن كه اسلام بياورند، سال­هاى طولانى مشرك بوده ‏اند.» (همان، ص448و 449) این­ مناظره حضرت با یحیای معتزلی حاکی از فراست و نفوذ فکری عمیق حضرت با آن سنّ کم دارد که در عین حفظ تقیه، پاسخی درخور و شایسته می ­دهند که راه را بر هر کم­ خردی را می ­بندد و بصیرت ­بخشی می­ کند.